هویت معماری ایرانی
بخش مهمی از هویت هر سرزمین را معماری آن تعیین می کند. با دیدن آثار معماری، مجموعه ای از ارزش های عمیق و غنی فرهنگی و هنری ملت ها آشکار می شود؛ برای مثال، طاق، چهارایوانی و حیاط مرکزی عناصر معنادار معماری ایرانی هستند. معماری ایرانی متاثر از مبانی فلسفی و فرهنگی است و کاری جمعی به حساب می آید؛ زیرا یک اثر معماری هیچ وقت به دست یک نفر شکل نمی گیرد؛ بلکه حاصل کار ده ها، صدها یا هزاران نفر برای شکل دادن به یک بنا است. معماری نشان دهنده نوع نگرش مردم یک کشور به دنیای پیرامون خود است؛ برای همین، معماری بسیار فراتر از ساختن بناها و پایه و اساس زندگی تلقی می شود.
دلیل اهمیت معماری ایرانی:
معماری ایرانی در مقایسه با معماری کشورهای دیگر جهان از ارزشی ویژه برخوردار است و ویژگی هایی چون طراحی مناسب، محاسبات دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمان، ایوان های رفیع، ستون های بلند و تزیینات گوناگون در عین سادگی نشانه شکوه آن هستند. برخی از پژوهشگران معماری، جایگاه مثبت فضا یا به عبارتی «فضا محوری» معماری ایرانی را در برابر «حجم انگاری» به عنوان مهم ترین خصیصه معماری ایرانی به حساب می آورند. در معماری ایرانی، علاوه بر خصوصیاتی چون تناسب و زیبایی سردرها و گنبدها و ایوان ها به کارگیری منطق ریاضی و عرفانی هم به چشم می خورد.
خصوصیات معماری ایرانی به طور کلی شامل درون گرایی، پرهیز از بیهودگی، مردم محوری، خودبسندگی و مصالح شناسی است. در ادامه به تشریح و توصیف اثر این پنج شاخص بر معماری ایرانی می پردازیم.
درون گرایی در معماری ایرانی
باورهای مردم ایران نسبت به زندگی شخصی و حرمت آن، معماری ایرانی را درون گرا ساخته است. معماران ایرانی با ساماندهی اندام های ساختمان در گرداگرد یک یا چند میان سرا، ساختمان را از جهان بیرون جدا می کردند و تنها یک هشتی این دو بخش را به هم پیوند می داد. خانه های درون گرا در اقلیم گرم و خشک، همچون بهشتی در دل کویر هستند. فضای درون گرا از هر سو رو به درون است و بخش بیرونی، آذین های بیشتری نسبت به اندرونی دارد. معماران حتی در ساختمان های برون گرا، مانند کوشک میان باغ ها نیز درون گرایی را حفظ کردند. کوشک ها ساختمان هایی برون گرا به حساب می آمدند که گرداگرد آن ها باز بود و از هر سو به بیرون باز می شدند.ویژگی غیرقابل انکار آثار معماری و بناهایی مانند خانه، مسجد، مدرسه، کاروان سرا و حمام، خصوصیت درون گرایانه آن ها است؛ شاخصه ای که ریشه ای عمیق در مبانی و اصول اجتماعی- فلسفی ایرانی دارد. درون گرایی و حفظ حریم خصوصی در معماری برای رسیدن به اصل خویش و یافتن آرامش در درون است. به طور کلی و بر اساس تفکر شرقی، در سرزمین های اسلامی جوهر فضا در باطن متجلی می شود و حیاط درونی، به وجود آورنده این اصل است.
پرهیز از بیهودگی در معماری ایرانی
در معماری ایرانی از کار بیهوده در ساخت و ساز پرهیز می شود. برای همین معماران ایرانی از اسراف دوری می کردند. این اصل هم پیش از اسلام و هم پس از اسلام رعایت شده است.
مردم محوری در معماری ایرانی
مردم محوری به معنای رعایت تناسب میان اندام های ساختمانی با اندام ها و نیازهای انسان است. معماری در ایران، هنری وابسته به زندگی محسوب می شود؛ بنابراین پهنای اتاق خواب به اندازه یک بستر است و بلندی طاقچه به اندازه ای که نشسته و ایستاده به آسانی در دسترس باشد؛ از طرفی تالار که مخصوص مهمان است به اندازه ای ساخته می شود که شایسته پذیرایی باشد.
خودبسندگی در معماری ایرانی
معماران ایرانی ساخت مایه یا مصالح مورد نیاز خود را از نزدیک ترین مکان به دست می آوردند؛ به گونه ای که نیازمند به مصالح جاهای دیگر نباشد و به اصطلاح «خودبسنده» باشد. به این ترتیب کار ساخت با شتاب بیشتری انجام می شد و ساختمان با طبیعت پیرامون خود «سازگار» بود. معماران ایرانی بر این باور بودند که مصالح باید «بوم آورد»، «ایدری» یا به عبارت ساده تر اینجایی باشد. در واقع مصالح باید محصول همان جایی باشد که ساختمان ساخته می شود. برای همین معماران ایرانی تا جای ممکن از امکانات محلی بهره می گرفتند.
مصالح شناسی در معماری ایرانی
معماران قدیمی به نیارش ساختمان بسیار توجه می کردند؛ زیرا که آن را از زیبایی جدا نمی دانستند. «پیمون»، اندازه های خرد و یکسانی بود که در هرجا در خور نیازی که بدان بود به کار گرفته می شد. پیروی از پیمون، هرگونه نگرانی معمار را درباره نااستواری یا نازیبایی ساختمان از میان می برد؛ چنانکه یک گلکار نه چندان چیره دست در روستایی دور افتاده می توانست با به کار بردن آن، پوشش گنبدی را به شکل معماری کار آزموده انجام دهد.
تاریخچه معماری ایران
عمر هنر در ایران به قدمت تاریخ است و معماری به طور ویژه از هنرهای قدیمی محسوب می شود. رونق و اعتلای معماری در ایران از دوران باستان گواه این ادعا است؛ زیرا که ایران یکی از نخستین کانون های شهرسازی، سدسازی و مهندسی به حساب می آید.برای اولین بار ایرانی ها آجر را درست کردند و آن را در معماری به کار بردند؛ نمونه بسیار قدیمی آن در معبد چغازنبیل واقع در شوش است. شاید بتوان با این اثر، قدمت معماری بشر را برآورد کرد. به این ترتیب آثار تاریخی، بناهای باستانی و دهکده های متعدد از قدیم در جای جای خاک ایران به چشم می خورد؛ آثاری که جسته و گریخته از میان نوشته های باستان شناسی و شرق شناسی نشان می دهد که معماری از پنج هزار سال قبل در این مرز و بوم وجود داشته است.
نظری اجمالی به معماری ایران در عهد باستان این ویژگی را آشکار می سازد که معماری ایرانی بر سه اصل استحکام، آسایش و انبساط استوار است. معماری ایرانی در طول تاریخ خود دارای اصالت طرح و سادگی توام با آرایش و تزیین بود. تمامی گستره ایران به ویژه روستاها و آثار قدیمی و باستانی آن چون کتاب زنده، اما فرسوده ای از تاریخ معماری هستند. در ایران کمتر روستایی وجود دارد که در آن معابد باستانی ناهید، قلعه گبری و قلعه سلسال (صلصال)، طاق های ضربی یا هلالی به چشم نیاید. روستاهایی که در آن ها بقعه ها و امامزاده ها یا قلعه های معروف با مضامینی افسانه ای و تاریخی وجود دارند. برای مثال می توان به قلعه مرو و قلعه اصفهان یا قصر کیاکسار پادشاه ماد در همدان، کاخ پاسارگاد و تخت جمشید یا پارسه، آثار شوش، ایوان مدائن یا طاق کسری در تیسفون اشاره کرد. سیر تکاملی هنر ایرانی از جمله معماری، ریشه در حوادث تاریخی و طبیعت اقلیمی ایران دارد. فرهنگ های فاتحان و مغلوبانی که پا به ایران گذاشتند. بی شک آنان سهم مهمی در فرهنگ معماری این مرز و بوم دارند. آداب و رسوم، مراسم مذهبی، روحیه و اخلاقیات، اندیشه و عقیده نسل ها در معماری ایران انعکاس واضحی دارد و نه تنها در بناهای عظیم، بلکه در آثار کوچک هم این انعکاس را می توان یافت.
معماری ایرانی در زمان های مختلف از ابتدای عصر امپراتوری مادها از شکوه و عظمت بالایی برخوردار بود و به مرور پیشرفت کرد. در اواخر این مرحله تاریخی معماری دوره اسلامی با تجهیزات و سلیقه ای به شیوه ساسانیان از چنان جلوه ای برخوردار بود که در دنیا کم نظیر است. به طور کلی تاریخ معماری ایران را از منظر زمانی می توان به چندین دوره تقسیم کرد.
پنج هزار سال قبل از میلاد مسیح ایرانیان که زمستان ها و تابستان ها کوچ می کردند، شروع به ساخت خانه های سفالی و ابزارهای سنگی پیشرفته کردند. آن ها با افزودن قسمت هایی از جنس استخوان، خانه هایشان را تکمیل می کردند. وسایل خانه را با رنگ های قرمز و مشکی رنگ می کردند و در آتش می پختند. به این ترتیب پایه های معماری ایران بنا نهاده شد. چهار هزار سال قبل از میلاد مسیح ساکنان زاگرس دهکده ها را ساختند و به تدریج به صورت متراکم زندگی کردند و معماری معنا گرفت.
سه هزار سال قبل از میلاد مسیح برای اولین بار سنگ سفید، قیر و انواع دیگر سنگ ها برای ساخت وساز استفاده شد. دو هزار سال قبل از میلاد مسیح، آمدن آریایی ها به فلات ایران مهم ترین اتفاقی بود که منجر به اوج گیری معماری شد. ساخت سفال های نازک در نواحی البرز و همسایگان آن گسترش یافت. ساختمان های مجللی با دیوارهای آجری با نقاشی هایی با طرح هایی از انسان ها در برج های فلکی درختان و سایر شکل ها تزیین شد، شهرنشینی توسعه یافت و کنده کاری های سنگی به مرحله ای رسید که زیبایی چشمگیری به شوش بخشید. هزار سال قبل از میلاد مسیح به دلیل عدم دسترسی به اسناد باستان شناسی، به عنوان دوران سیاه پیشینه تاریخ معماری ایرانی شناخته می شود. طبق یافته های اندک به دست آمده، چوپانان و کشاورزان ثروتمندی در دامنه های البرز زندگی می کردند و آثار معماری پیشرفته ای داشتند.
سبک های معماری ایرانی
سبک های معماری ایرانی برمبنای پیش از اسلام، پس از اسلام و معماری ایرانی مدرن تقسیم بندی می شوند. به طور کلی سبک های پیش از اسلام، سبک های «پارسی» و «پارتی» هستند و سبک های معماری پس از اسلام سبک های «خراسانی»، «رازی»، «آذری» و «اصفهانی» نام دارند. سبک معماری بعد از این دوره ها و از اواسط دوره قاجار تا به امروز معماری «معاصر» نامیده می شود. عرسک از سبک های معماری نام برده، دارای زیرشاخه و مکاتب گوناگون است. در غرب برای اشاره به سبک های اسلامی از نام های «اموی» و «عباسی» استفاده می کنند.
